تهیه بسته‌ای از واکسن‌های معتبر، به جای تکیه بر واردات یک واکسن/تفکیک شدن بحث واردات از تولید

رییس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی و پژوهشگر برتر کشوری در سال ۹۹ در حوزه پزشکی تأکید کرد: به نظر می‌رسد دولت جدید، سیاست درستی را در پی گرفته است و بحث نیاز واردات را از تولید تفکیک ‌نموده. در صورت امکان، سبد واردات محدود به یک نوع واکسن‌ نبوده و پلت‌فرم‌های متنوع در آن منظور گردد تا در صورت شکست یک واکسن علیه یک‌ سویه جهش‌یافته، ایمنی جمعی به صورت جدی متاثر نگردد!

به گزارش ایسنا، حدود ۱۹ ماه از زمان آغاز همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ در کشور می‌گذرد. این بیماری هر روز جلوه تازه‌ای از خود به نمایش می‌گذارد و هر از چندگاهی شاهد ظهور سویه‌ جدیدی از کروناویروس هستیم. این روزها سویه دلتا در اکثر کشورهای دنیا، ویروس غالب است و در کشور ما نیز این ویروس، شایع‌ترین علت ابتلا به بیماری کرونا است.

در این مدت شاهد تلاش بی‌وقفه و شبانه‌روزی پژوهشگران داخلی در زمینه تولید واکسن ملی کرونا بودیم. در عین حال، اقدامات مختلفی در حوزه واردات انواع واکسن کرونا از کشورهای مختلف صورت گرفته است؛ با این حال، کم‌ و کاستی‌هایی را در حوزه واکسیناسیون در کشور شاهد هستیم. رییس جمهور، صبح روز جمعه ۲۹ مردادماه در جلسه رؤسای کمیته‌های تخصصی ستاد ملی مقابله با کرونا، بر ضرورت تأمین دارو، افزایش تخت‌های درمانی و همچنین سرعت بخشیدن به واردات واکسن کرونا تأکید کرد. امیدواریم با این اقدامات و تلاش‌ها، روند تولید واکسن در داخل و همچنین واردات واکسن کرونا شتاب بیشتری به خود بگیرد. 

بحث لزوم سرعت بخشیدن به واردات واکسن کرونا، همچنین مباحث پیرامون تولید واکسن در داخل کشور، بهانه‌ای برای گفت‌وگوی ایسنا با دکتر رامین صرامی فروشانی، رییس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی و رییس مرکز تحقیقات سرطان پستان و عضو شورای راهبردی شبکه تحقیقات پزشکی مولکولی کشور بود.

مهم‌ترین عامل مشکلات فعلی، خلط شدن بحث واردات و تولید ملی واکسن

دکتر صرامی فروشانی در خصوص دلایل و عوامل مشکل واکسیناسیون کشور به‌رغم تمامی تلاش‌های صورت‌گرفته، تأکید کرد: ببینید به نظر من مهم‌ترین عامل مشکلات فعلی و سرعت پایین واکسیناسیون ملی به علت خلط شدن بحث واردات واکسن و تولید ملی آن بود! البته در هر دو موضوع اشکالاتی وجود داشت، ولی وابسته کردن این دو موضوع به هم باعث سیاست‌گذاری‌ها و تصمیماتی شد که اگر نگوییم خسارت‌بار و اشتباه بود، حداقل بهترین گزینه ممکن هم ‌نبود. به عبارتی، وابسته شدن و در مقابل هم قرار گرفتن این دو موضوع باعث تشدید مشکلات و اشتباه در تصمیم‌گیری‌ها گردید.

رییس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی با اشاره به مشکلات موجود در زمینه واردات و تولید واکسن تصریح کرد: خوب، اطلاعات من در باب واردات محدود هست و دقیق نیست، ولی به نظر می‌آید که دولت به دلایل مختلف در خرید واکسن‌ تعلل ورزید که البته درست است طرح برخی مباحث کارشناسی‌نشده در این تعلل تاثیرگذار بوده، ولی بعید می‌دانم دولت به علت نگرانی از مباحثی نظیر "عقیم‌شدن جوانان ایران" در ورود واکسن تامل کرده باشد! این در حالی بود که ظرفیت تولید واکسن در دنیا به شدت محدود بوده، به‌گونه‌ای که دلالان بین‌المللی با شناخت این موضوع و دوراندیشی‌ای بهتر از دولت ما، واکسن را از تولیدکنندگان الوکیت (allocate) و پیش‌خرید کرده بودند تا چند برابر قیمت‌پایه به فروش رسانند.

تعلل در پیش‌خرید، یکی از مشکلات اصلی واردات واکسن

عضو ستاد کرونای جهاد دانشگاهی افزود: بنابراین یکی از بزرگ‌ترین دلایل مشکلات واردات، تعلل دولت نه تنها در خرید، بلکه در پیش‌خرید واکسن با توجه به تعداد کم واکسن موجود در بازار بود که این تعلل در خرید، در نهایت باعث خالی ماندن سبد ایران شد. با یک نظر غیرسیاسی عرض کنم که حتی اگر ما برای واکسن فایزر هم تقاضای خرید می‌کردیم، بعید می‌دانم که در آن برهه حساس، امکان خرید در مقیاس ملی این واکسن وجود داشت.

این پژوهشگر برتر کشوری در سال ۹۹ در حوزه پزشکی خاطرنشان کرد: برخی مسئولین همچنین  قیمت بالای پیشنهادی برای واکسن را یکی از دلایل عدم واردات می‌دانند که این حرف درست است، ولی این خود مؤید ادعا و عرض این حقیر است، یعنی عدم بالانس نسبت تقاضا و تولید و حضور واسطه‌ها که واکسن را پیش‌خرید کرده و یا حتی شاید برای (یکی از) تولیدکنندگان ‌خارجی، دلالی هم می‌کردند! شاید با تدبیر و پیش‌خرید کردن واکسن و یا حداقل تعلل کمتر، می‌توانستیم واکسن را با قیمتی مناسب‌تر، مستقیماً از تولیدکننده تهیه کنیم.

عدم‌ حمایت جدی از بخش خصوصی در خصوص واردات واکسن

دکتر صرامی فروشانی افزود: از سوی دیگر وقتی این ایرادات را به دولت گوشزد می‌کنیم، مسئولین بلافاصله توجیه می‌کنند که واردات واکسن وظیفه وزارت بهداشت نیست! خوب به فرض قبول این موضع، سؤال من این است، سیاست وزارت بهداشت در باب واردات توسط بخش خصوصی چه بوده است؟ نظر شخصی من بر حسب برخی تجربیات و شنیده‌ها حکایت از عدم‌ حمایت جدی از بخش خصوصی در خصوص واردات واکسن دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی تأکید کرد: در توضیح باید عرض کنم که تولیدکنندگان خارجی برای فروش واکسن به یک شرکت خصوصی، معرفی‌نامه از وزارت بهداشت و تأیید شرکت ایرانی توسط ایران را شرط لازم می‌دانستند، در حالی که وزارت بهداشت، صدور معرفی‌نامه به شرکت ایرانی را منوط به تأیید شرکت ایرانی توسط تولیدکننده خارجی می‌دانست و عملاً با این داستان مرغ و تخم‌مرغ و سیکل معیوب؛ عملاً دست بخش خصوصی بسته شد. شکایت در این باب حتی به دفتر رییس جمهور کشیده شد و به‌رغم دستور رییس جمهور مبنی بر حمایت واردات، در عمل هیچ اتفاقی نیفتاد! در یک مورد مستند که من شخصاً اطلاع دارم، حتی دستور دفتر رییس جمهور به وزارت بهداشت نتوانست راهگشا باشد که نشان از ناهماهنگی مدیران ارشد در تصمیم‌گیری در باب این ‌مهم بوده است!

همه‌گیری کرونا، زمینه‌ساز عملیاتی شدن حرکتی بسیار ارزشمند در حوزه واکسن‌سازی

رییس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی در تشریح وضع تولید واکسن در داخل گفت: خوب بحث تولید موضوعی است که باید کاملاً از واردات تفکیک شود! با توجه به ظرفیت بسیار بالای بالقوه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و شرایط سیاسی، یقیناً تولیدات محصولات خصوصاً فراورده‌های دانش‌بنیان یک‌ امر ضروری و حیاتی برای ما به شمار می‌رود که غفلت و یا انکار آن اگر به علت جهالت نباشد، حتماً بارقه‌ای از خیانت دارد. این‌ مهم در مورد تولید ملی واکسن‌های مختلف اهمیتی صد چندان می‌یابد، چرا که اولاً پای سلامت مردم در میان است و ثانیاً، چندین دهه تجربه در دو مجموعه واکسن‌ساز بزرگ‌ کشور یعنی مؤسسه رازی و انستیتو پاستور، ذخیره‌ای ارزشمند به‌شمار رفته و کشور در این عرصه، دوران درخشانی را در تاریخ خود ثبت‌ نموده است؛ اگر چه درحال حاضر به نسبت پیشرفت‌ها و فناوری‌های به‌روز و ارائه واکسن‌های نسل جدید در دنیا، رشد همگام و همسویی را نداشته‌ایم و به‌نوعی افول را شاهد بوده‌ایم.

مدیر دپارتمان توسعه فناوری درمان‌های پیشرفته خاطرنشان کرد: به نظر اینجانب، پاندمی کرونا عملاً تلنگری برای کشور در زمینه نیاز به جهش در حوزه واکسن‌سازی بوده است و باعث گردید حرکتی بسیار ارزشمند در این راستا عملیاتی گردد. قویاً اعتقاد دارم که برترین متخصصین و دانشمندان کشور با تلاشی بی‌نظیر، ره صد ساله را یک شبه طی کردند که باید دست ایشان را بوسید، لاکن در این حرکت اشکالات جدی وارد است که می‌تواند زحمات این عزیزان را متأثر و مخدوش سازد!

بزرگ‌ترین مشکل، رقابت به‌جای مشارکت و همکاری

دکتر صرامی فروشانی افزود: اجازه بفرمایید با صراحت عرض کنم که اولین و بزرگ‌ترین مشکل، همان معضل همیشگی و قدیمی یعنی "رقابت" به جای "مشارکت و همکاری" است که در مقوله واکسن، نمودی صد چندان داشت! الان در زمینه تولید واکسن چندین گروه در حال فعالیت جدی هستند که برخی فناوری‌های مختلف و برخی از فناوری مشابه استفاده می‌کنند. خوب،  برای هر فناوری ما به دو مقوله "دانش فنی"و "زیرساخت" نیاز داریم. سؤال کلیدی من این است که با توجه به محدودیت جدی منابع و زیرساخت‌های موجود، آیا بهتر نبود که به جای این فعالیت موازی جهت کسب افتخاری ملی، در قالب یک کمیته ملی سیاست‌گذاری و با بررسی و کارشناسی دقیق و در نظر  گرفتن ارکان کلیدی تولید واکسن نظیر زیرساخت‌های موجود در کشور، دانش فنی، تجربه سازمانی، هزینه تولید، ظرفیت تولید، تأمین منابع و مواد مورد نیاز و....، یک مدل واکسن با یک نوع فناوری به عنوان پروژه واکسن ملی معرفی و کلیه ظرفیت‌های بخش دولتی و خصوصی برای تولید آن در قالب یک مشارکت ملی شکل می‌گرفت؟

مجری پروژه‌های سلول‌درمانی کووید تأکید کرد: آیا بهتر نبود که با تجمیع نخبگان، سرمایه‌گذاران و صاحبان بخش‌های صنعتی در قالب یک کنسرسیوم ملی، ابتدا تولید و تجمیع و اشتراک دانش فنی لازم توسط نخبگان به انجام رسیده، سرمایه‌گذاران دولتی و خصوصی منابع لازم را در این‌ کنسرسیوم تزریق می‌کردند و در نهایت کل زیرساخت‌های موجود در کشور به نسبت ظرفیت خود در تولید یک محصول مشابه و سازگار در قالب همین کنسرسیوم مشارکت می‌کردند؟ یقیناً تحقیق در باب توسعه مدل‌ها و فناوری‌های  مختلف واکسن برای محققین بسیار جذاب است، ولی در شرایط اضطرار و محدویت زمان و زیرساخت‌های محدود، عملاً امکان تولید به‌موقع (تأکید می‌کنم به‌موقع) شش واکسن موفق برای کشور چندان صواب نمی‌نماید! حاصل چنین عملکردهای موازی، علاوه بر هدر رفتن منابع ملی و انرژی متخصصین، یقیناً در تأخیر در عرضه کافی واکسن ‌ملی نقش داشته و خواهد داشت!

عضو شورای راهبردی شبکه تحقیقات پزشکی مولکولی کشور افزود: حالا اجازه بفرمایید که برگردیم به سؤال اول در خصوص دلایل عقب ماندن ایران در برنامه واکسیناسیون؛ همانطور که خدمت‌تان توضیح دادم، ما هم در بحث واردات خوب عمل نکردیم و هم در بحث تولید؛ شاید می‌توانستیم بهتر عمل کنیم، ولی مشکل آنجا صدچندان می‌شود که این دو مشکل به‌هم‌تنیده و به هم مربوط گردند و این شاید بزرگ‌ترین اشتباه ما بود که چه در ظاهر و در تریبون‌های سیاسی و عمومی و یا حتی شاید در مراجع سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری، تولید ملی واکسن را جایگزین گزینه واردات دانستیم. با این رویکرد، اولاً واردات جدی گرفته نشد و کل امیدها و برنامه‌ریزی‌ها معطوف به قول تولیدات ملی گردید و ثانیاً و بسیار مهم‌تر از آن، فشار بسیار زیادی بر تیم‌های تولیدکننده وارد آمده که می‌تواند اثرات و نتایج بسیار زیانباری در پی داشته باشد.

دکتر صرامی فروشانی تأکید کرد: اکثر نخبگان و دانشمندان‌ شاغل در تیم‌های چندگانه تولید واکسن اگر از استادان ارجمندم ‌نباشند، یقیناً از دوستان بسیار عزیزم هستند و صادقانه تصریح می‌کنم که ‌مثلاً در مورد یکی از تولیدکنندگان واقعاً راه صدساله یک شبه طی شده هست، ولی حتی با وجود این تلاش‌های ارزشمند، قول و تضمین تولید چندین میلیون دوز واکسنی کارا، واقعاً از لحاظ علمی ساده نمی‌نماید! حتی در صورت امکان چنین ظرفیت تولیدی در یک بازه زمانی بسیار کوتاه، از کجا می‌توان یقین داشت که این محصول یقیناً کارایی لازم را خواهد داشت؟ آیا اعلام ‌عمومی چنین قول‌ها و تضمین‌ها، حاصلی جز فشار مضاعف بر تیم علمی خواهد داشت؟ یادمان هست که واکسن کرونای فرانسه که از پلتفرمی بسیار پیشرفته بهره می‌برد، در نهایت به علت عدم کارایی لازم (نه ظرفیت تولید) از دستور کار خارج شد.

تفکیک شدن بحث نیاز واردات از تولید از سوی دولت جدید

پژوهشگر برتر کشوری در سال ۹۹ در حوزه پزشکی افزود: به نظر اینجانب در شرایط کرونایی کشور، تولید واکسن ملی نه به‌عنوان جایگزین، بلکه به‌عنوان یک ‌پشتوانه و ذخیره راهبردی باید دیده می‌شد تا استرس انجام تعهداتی به‌واقع سخت و بعضاً نشدنی از دوش محققان توانمند کشور برداشته می‌شد و عدم واردات به علت امید به تولید ملی، بهانه‌ای برای واکسیناسیون ناکافی ملی قرار نمی‌گرفت. به نظر می‌رسد دولت جدید در این راستا، سیاست درستی را در پی گرفته است و بحث نیاز واردات را از تولید تفکیک ‌نموده است.

اولین واکسن در دسترس هر فرد، بهترین واکسن

دکتر صرامی فروشانی در خصوص اثربخشی واکسن‌های موجود در کشور در کنترل موارد بستری بیماران در بیمارستان و کاهش نرخ مرگ و میر افراد گفت: ببینید جای هیچ شکی نیست که اولین واکسن در دسترس برای هر فرد، بهترین واکسن هست. در عمل هم اگر چه واکسن‌های فایزر و مدرنا با فاصله از دیگر واکسن‌ها قرار دارند (در مورد اسپاتنیک اعلام‌نظر نمی‌کنم)،‌ ولی تمامی واکسن‌های تأیید شده منجمله سینوفارم، به‌صورت جدی خطر بستری شدن و مرگ را کاهش می‌دهند که اثری است بسیار بسیار مهم! بنابراین در این شرایط، تأمین "میزان کافی از در دسترس‌ترین واکسن تأییدشده" به‌مراتب از تهیه "بهترین واکسن دنیا"  مهم‌تر هست. فقط من یک نگرانی شخصی دارم و آن هم افراط و تفریط همیشگی است که اگر قبلاً در واردات واکسن تعلل می‌کردیم، این بار شتاب‌زدگی به‌خرج داده و در انتخاب "بهترین  گزینه در دسترس" دچار خطا شویم.

تهیه بسته‌ای از واکسن‌های معتبر، به جای تکیه بر واردات یک واکسن

عضو شورای راهبردی شبکه تحقیقات پزشکی مولکولی کشور خاطر نشان کرد: به نظرم عدم اعتماد به یک برند و تولیدکننده و مذاکره جدی با همه تولیدکنندگان جهانی می‌تواند نتیجه بهتری داشته باشد. دقت کنیم که همه واکسن‌ها مزایا و معایبی دارند؛ مثلاً اگر چه واکسن فایزر کارآیی بیشتری از آسترازنکا نشان داده، ولی بعضی تحقیقات حکایت از افت سریع‌تر ایمنی حاصل از آن در مقایسه با آسترازنکا دارد و یا اگر آسترازنکا ایمنی قوی‌تری در مقایسه با سینوفارم نشان داده، لاکن ممکن هست عوارضی ولو بسیار محدود برای بانوان جوان داشته باشد. از سوی دیگر تاثیر موتاسیون‌های (جهش‌های) جدید بر روی واکسن‌های مختلف ممکن است متفاوت باشد؛ همانطور که براساس مطالعات جدید به نظر می‌رسد واکسن مدرنا علیه سویه دلتا در مقایسه با واکسن فایزر ایمنی بهتری ایجاد می‌کند که این ‌امر بنا به شنیده‌ها در کاهش ارزش سهام‌ فایزر نقش داشته است. بنابراین به جای تکیه بر واردات یک واکسن بهتر است، تهیه بسته‌ای از واکسن‌های معتبر در دستور کار قرار گیرد.

مجری پروژه‌های ویروس‌درمانی و سلول‌درمانی سرطان گفت: درخصوص کارایی واکسیناسیون در ایران، اطلاعات تحلیلی دقیقی هنوز در دسترس نیست، لاکن داده‌های اخیر منتشره از سوی مرکز مدیریت آمار و فناوری وزارت بهداشت، اگر چه نیاز به تحلیل و آنالیز بیشتر و بعضاً اصلاح دارد، ولی همچنان به‌خوبی، ارزش، اهمیت و قدرت واکسن در جلوگیری از مرگ و میر کرونایی را نمایش می‌دهد. درحال حاضر واکسیناسیون در ایران بر گروه‌های پرخطر تمرکز دارد، از این رو تأثیر عمومی واکسن بر جمعیت از این مقدار قطعاً بیشتر خواهد بود؛ البته متغیرهای دیگر نظیر نوع واکسن مورد نیاز در این‌ مورد مؤثر خواهد بود.

توان جهاد دانشگاهی برای تبدیل شدن به یک واکسن‌ساز حرفه‌ای با مشارکت بخش‌های صنعتی

دکتر صرامی فروشانی در خصوص فعالیت‌های جهاد دانشگاهی از زمان آغاز همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ گفت: همانطور که خدمتتان عرض کردم، برای تولید واکسن دو بخش دانش فنی و زیرساخت‌ها از ضرورت‌ها هستند. به صراحت و با صداقت و پرهیز از مبالغه عرض می‌کنم که دانش فنی تولید  انواع مدل‌های پیشرفته واکسن کووید ۱۹ خصوصاً پلت‌فرم‌هایی که از وکتورهای آدنو ویروسی استفاده می‌کنند (نظیر آسترازنکا، اسپاتنیک، جانسون جانسون و کانسینو) همه از قبل در مراکز پزشکی جهاد دانشگاهی موجود است. به صورت مثال، در پژوهشکده سرطان معتمد، درحال حاضر دو پروژه ویروس‌درمانی با استفاده از ویروس آدنو درحال انجام است که قسمت ‌مهندسی ژنوم ویروس آن فی‌الواقع از ساخت یک واکسن با پایه آدنو ویروس، به‌مراتب مشکل‌تر و پیچیده‌تر است!

مجری پروژه‌های سلول‌درمانی کووید تأکید کرد: در خصوص زیرساخت‌ها نیز جهاد دانشگاهی دارای امکانات عالی و بعضاً کم‌نظیر خصوصاً در مراتب بالادستی فرآیند تولید هست که در صورت نیاز می‌تواند با مشارکت بخش‌های صنعتی مرتبط، یه یک واکسن‌ساز حرفه‌ای تبدیل شود. با وجود این توانمندی‌ها به نظر می‌رسد که با توجه به انجام‌چندین پروژه واکسن‌سازی در کشور، به دلیل پرهیز از موازی‌کاری و تضییع منابع، جهاد دانشگاهی مدبرانه به این مهم ورود نکرده است. تصور می‌کنم جهاد دانشگاهی اولین مرکز (یا جزو اولین مراکزی) بوده که مذاکرات جدی با طرف روس (RDIF) برای تولید مشترک واکسن اسپاتنیک را در دستور کار قرار داد که به‌رغم‌ حمایت جدی و ارزشمند ستاد توسعه زیست فناوری، به علت پرهیز از موازی‌کاری (و البته پاره‌ای کارشکنی‌ها)‌ آن را از دستور کار خود خارج‌ ساخت!

رییس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی ضمن اشاره به استمرار شرایط همه‌گیری بیماری در کشور و ظهور سویه‌های جدید کروناویروس در پایان تصریح کرد: به‌عنوان یک ویروس‌شناس با توجه به احتمال تأثیر متفاوت ویروس‌های مختلف بر مدل‌های مختلف واکسن، در صورت امکان سبد واردات محدود به یک نوع واکسن‌ نبوده و پلت‌فرم‌های متنوع در آن منظور گردد تا در صورت شکست یک واکسن علیه یک‌ سویه جهش‌یافته، ایمنی جمعی به صورت جدی متاثر نگردد!